Edirne Konserve Fabrikası
Edirne’de Saraçhane Köprüsü başında bulunan dört bölümden ve üç küçük bahçeyi kapsayan bir alanda kurulan Edirne Konserve Fabrikası Cumhuriyet dönemi kentimizde kurulan ilk fabrikalardan birisidir.
Konserve binası, Dr. Rifat Osman'ın 1927
yılında milli mecmuanın 99 nolu sayısında yayımladığı "Edirne Köprüleri:
Saraçhane Başı Köprüsü" başlıklı makalesinde belirttiği gibi kapaktaki
fotoğrafta görülen Saraçhane Köprüsü başında bulunan Dertli Mustafa Çeşmesi ve Saraçhane Karakolu arkasındaki alan içinde yer almış olup günümüze ulaşmayan ve döneminde
"Dekovil Şifendifer Tamirhanesi" olarak kullanılan binadır.
Edirne’nin
şehir tarihi kaynaklarını taradığımızda kentin geçmiş dönemde nehir kenarında
kurulan sebze ve meyve bahçelerinden bahsedildiğini belgelerde görmekteyiz.
Kentin
bu kültür değerleri kentin ekonomisine katkı sağlarken bazıları şarkı ve
türkülere de konu olmuştur. Ancak kentin siyasi gücü başta olmak üzere, iş
insanları ve halkı bu değerlere yeterince sahip çıkamamış ve gerekli yatırımlar
bir türlü gerçekleşememiştir.
Kentin bir sebze ve meyve üretim merkezi alt
yapısına sahip olduğunu gören girişimci bir grup 1924 yılında Edirne Sebze ve
Meyve Konservecilik Ortaklığını kurarak kentte konserve fabrikasının kuruluşunu
gerçekleştirmişlerdir.
Edirne
Sebze ve Meyve Konservecilik Ortaklığı adıyla kurulan şirket tüzüğü 97 maddeden
oluşmuştur. Şirket tüzüğü 31 Temmuz 1924 tarihinde Ticaret Bakanlığınca
onaylanmış ve 31 Temmuz 1924 tarihinde Ankara Katib-i Adilliğince
(noterliğince) tescîl edilmiştir.
Tescil
edilen ortaklığın kuruluş amacı tüzüğün üçüncü maddesinde şöyle
açıklanmaktadır. “Ortaklık amacı; Edirne’de konserve fabrikası kurmak ve idare
etmek; Ortaklığa dâhil olanların mahsullerini gerek ham, gerek işlenmiş olarak
satmak ve ortaklık adına istihsal ve üretimde bulunmak; Ortakların mesleklerine
ait alât ve vesâit-i istihsâliyeyi ve tohum ve fidanları satın alıp ortaklara
satmak ve konservecilikle onu alâkadar eden ziraat ve sanayi şubelerinin
sayılarını artırmak ve açmaya çalışmak” olarak belirlenmiştir.
Edirne
Meyve ve Sebze Konservecilik Şirketi kurucuları 1928 yılında yaptıkları
toplantı da aldıkları kararla şirketin
Anonim olmasına karar vermiş ve şirketin kuruluş çalışmalarına başlamıştır.
Yapılan çalışmalar neticesinde Edirne Milli Gazete’nin 30 Nisan 1929 tarihli
nüshasının üçüncü sayfasında yayımlanan “Anonim Şekline Dair Zabıtname Sureti”
başlıklı yazıda, 30 Haziran 1928 tarihinde Edirne sebze ve meyve konservecilik
ortaklığının hissedarları Haziran’ın otuzuncu günü Cumartesi günü saat onda
İktisat Vekaleti celilesini temsilen İstanbul mıntıkası şirketler komiseri
Rasim Bey huzuru ile fevkalade olarak içtima etmiş ve ortaklardan Edirne mebusu
Şakir Bey’in riyaseti altında celse küşat edilmiştir.” bilgisini vermektedir.
Gazetenin aynı sayfasında “Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelesi (sözleşmesi)” de
yayımlanmıştır. Bu sözleşme’nin ikinci maddesinde şirketin kurucuları işbu
mukavelenameye imza yetkili olan Edirne’de Rüstem Paşa hanında mukim tüccar ve
müteahhit Yolageldili Kasım ve Edirne mebusu Şakir ve Faik Beylerle Belediye
reisi esbakı İbrahim, Üsküfcü Hıdır mahallesinden Fikret Emin, Rüstem Paşa
hanına mukim Mustafa Kasım, Yeniimaretli Mustafa Bey ve Efendiler, Şahabeddin
Paşa mahallesinden Kazım, Murakıp İsmail ve Kara Ali, Pazarcılar Kahyası Refik,
Hıdırağa mahallesinden Kazım, Tekke Ali Paşa Mahallesinden Hüsameddin ve
müteahhit Mehmet Edip beylerle mütekait Recep, Kavalalı Ahmet, köseleci Ahmet
Efendiler..”den oluştuğunu yazmaktadır. Sözleşmenin dördüncü maddesinde de
şirketin unvanı “(Trakya Konserve Türk Anonim Şirketi) olacaktır.” İbaresi yer
almaktadır. Belgenin beşinci maddesinde de; “Edirne Konserve fabrikasını alıp
işletmek” amacıyla kurulduğu belirtilmektedir.
Yapılan bu çalışmalardan sonra hazırlanan belgeler Başbakanlığa sunulmuş ve konu Bakanlar Kurulunun 30.01.1929 tarihli toplantısında görüşülerek dönemin Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk ve Bakanlar Kurulu üyelerinin imzalarıyla şirketin kuruluşu tasdik edilmiştir.
Ortaklığın adı kuruluşundan üç yıl sonra
Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün imzasıyla adının “Trakya Konservecilik
Türk Anonim Şirketi”ne dönüştürülmüştür.
Resmi
Edirne Gazetesi 22 Eylül 1929 tarihli haberinde de konserve fabrikasının
üretime geçtiği bilgisini okuyucularına vererek fabrikanın konserve üretimine
başladığını bildirmektedir. Bir başka gazete haberinden de fabrikanın Edirne’de
gıdasız çocuklar için açılan kampanyaya 200 konserve ile destek verdiğini
öğreniyoruz.
Konserve
fabrikasının faaliyetleri ile ilgili Edirne Postasında çıkan haberden
öğrendiğimize göre, “…fabrikanın 1929 yılı üretim miktarının 150 bin kutu
olacağıdır. Haberde bu rakama ulaşmak için şimdiden fabrika külliyatlı
siparişler almıştır.” denilmektedir. Edirne’nin 1930 yılı ihracatı ile ilgili
bilgilerin yer aldığı bilgileri de incelediğimizde Edirne şehrinden İstanbul’a
ve diğer memleketlere yapılan ihracat verilerinin içinde 21.781 kilo
konservenin ihraç edildiği ve toplam 12.534.-TL hasılat edildiği görülmektedir.
Şirket
faaliyetleri ile ilgili ulaşabildiğimiz mahalli gazetelerden elde ettiğimiz
bilgiler ışığında şirketin işlerinin 1931 yılına kadar düzenli gittiği
görülmektedir. Edirne Postası Gazetesinin 6.04.1931 tarihli nüshasında çıkan
“Konserveler[1]
Şirketin Yeni Tedbirleri” başlıklı haberinde, “Trakya sebze ve meyve konservecilik
Türk anonim şirketinin kurucuları bugünlerde toplanacaktır. Şiddetli kışlar
olmaması yüzünden konserve istihlâkâtı (tüketimi) bu sene pek düşük olmuş ve
bin netice hemen bütün konserve fabrikaları bütçelerini zararla kapanmak
mecburiyetinde kalmıştır. Haber aldığımıza göre konserve şirketimiz umumi
içtimai, en nefis ve leziz sebze ve meyve yetiştiren Edirne üretiminden
yapılacak konserveler için diğer tüketim pazarları aranılmasını
kararlaştıracaktır.” demektedir. Yine Edirne Posta Gazetesi’nin 28.05.1931
tarihli nüshasında yayımlanan “Pes Efendim Pes” başlıklı haberinde “…. konserve
şirketi mebus Faik ve Şakir Beylerin himmetleriyle tesis olunmuştur. Ve
hakikaten hükümet 20 bin lira gelecekte gelirinden kesilmek şartıyla vermiştir.
8 bin liralık hisse senedi satıldığı da doğru olduğu belirtilmiştir.
1.6.1931
tarihli yine aynı gazetenin “Konserve Hikayesi’nin İç Yüzü” başlıklı
haberlerinden de fabrikanın kredi sorunları ve şirket senetlerinin satışı
konularında sıkıntıların olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Edirne Postası
Gazetesinin 27.04.1933 tarihli nüshasında yayımlanan “Konserve şirketi iflas
etti.” başlıklı haberde de “… Edirne sebze ve meyve konserve şirketi hakkında
alacaklılarından Ziraat Bankası ve Şeker Şirketi iflas kararı istemiş ve ahiren
talep olunan bu kararın temyizce de tasdik kılındığı haber alınmıştır.”
denmektedir. Tüm bu gelişmelerin ardından şirket alacaklarının istediği iflas
kararı kesinleşmiştir.
Nitekim
Cumhuriyet Gazetesinin 28.05.1933 tarihli nüshasında “Adli tasfiye ilanı”
başlığıyla; “Edirne birinci icra memurluğundan; Edirne Trakya Konservecilik
Türk Anonim Şirketi iflas etmiş ve iflasın 25.10.1932 tarihinde açılıp
tasfiyenin adi şekilde yapılmasına karar verilmiştir.” şeklinde iflası
yayımlanmıştır.
Geçen
süre içinde kapalı kalan fabrika, kentin sebze ve meyve üretimini
gerçekleştiren bahçe sahiplerini zora sokarken, kentin ekonomisini de zarara
uğratmıştır. Bunu gören belediye 1954 yılında tekrar kentte bir konserve
fabrikası kurmak için çalışmalar yürütmeye başlamıştır. Belediyenin bu
çalışmaları 60’lı yıllara kadar sürmüş ancak başarılı olunamamıştır.
Büyük
işgaller görmüş serhat kent Edirne çiftçisinin verimli topraklarında
yetiştirdiği sebze ve meyvelerini kentin ekonomik hayatına kazandırmak için
Cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan bu fabrikayı sürdürebilme başarısı
gösterilememiştir. Bu fabrika bugüne kadar az kişi tarafından bilinmiştir. Bu
konu ile ilgili yaptığım çalışmayı geniş hali ile yayımlamış olduğum ve aşağıda
belirtilen kitapta bulabilirsiniz.
Kapak
Fotoğrafı: Öğr. Gör. Altay Bayatlı Arşivi
Ender
Bilar – www.enderbilar.com
Not: Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.
Kaynak:
Bilar, Ender (2023) Tarih, Kültür - Sanat Kenti Edirne -2.- İstanbul: Hiperyayın No.1055, s.61-72
[1] Gazete de haber
başlığında “Korservalar” şeklinde geçmektedir.