Edirne Konserve Fabrikası

Edirne Konserve Fabrikası

Edirne’de Saraçhane Köprüsü başında bulunan dört bölümden ve üç küçük bahçeyi kapsayan bir alanda kurulan Edirne Konserve Fabrikası Cumhuriyet dönemi kentimizde kurulan ilk fabrikalardan birisidir. 

Konserve binası, Dr. Rifat Osman'ın 1927 yılında milli mecmuanın 99 nolu sayısında yayımladığı "Edirne Köprüleri: Saraçhane Başı Köprüsü" başlıklı makalesinde belirttiği gibi kapaktaki fotoğrafta görülen Saraçhane Köprüsü başında bulunan Dertli Mustafa Çeşmesi ve Saraçhane Karakolu arkasındaki alan içinde yer almış olup günümüze ulaşmayan ve döneminde "Dekovil Şifendifer Tamirhanesi" olarak kullanılan binadır.

Edirne’nin şehir tarihi kaynaklarını taradığımızda kentin geçmiş dönemde nehir kenarında kurulan sebze ve meyve bahçelerinden bahsedildiğini belgelerde görmekteyiz.

Kentin bu kültür değerleri kentin ekonomisine katkı sağlarken bazıları şarkı ve türkülere de konu olmuştur. Ancak kentin siyasi gücü başta olmak üzere, iş insanları ve halkı bu değerlere yeterince sahip çıkamamış ve gerekli yatırımlar bir türlü gerçekleşememiştir.

 Kentin bir sebze ve meyve üretim merkezi alt yapısına sahip olduğunu gören girişimci bir grup 1924 yılında Edirne Sebze ve Meyve Konservecilik Ortaklığını kurarak kentte konserve fabrikasının kuruluşunu gerçekleştirmişlerdir.

Edirne Sebze ve Meyve Konservecilik Ortaklığı adıyla kurulan şirket tüzüğü 97 maddeden oluşmuştur. Şirket tüzüğü 31 Temmuz 1924 tarihinde Ticaret Bakanlığınca onaylanmış ve 31 Temmuz 1924 tarihinde Ankara Katib-i Adilliğince (noterliğince) tescîl edilmiştir.

Tescil edilen ortaklığın kuruluş amacı tüzüğün üçüncü maddesinde şöyle açıklanmaktadır. “Ortaklık amacı; Edirne’de konserve fabrikası kurmak ve idare etmek; Ortaklığa dâhil olanların mahsullerini gerek ham, gerek işlenmiş olarak satmak ve ortaklık adına istihsal ve üretimde bulunmak; Ortakların mesleklerine ait alât ve vesâit-i istihsâliyeyi ve tohum ve fidanları satın alıp ortaklara satmak ve konservecilikle onu alâkadar eden ziraat ve sanayi şubelerinin sayılarını artırmak ve açmaya çalışmak” olarak belirlenmiştir.

Edirne Meyve ve Sebze Konservecilik Şirketi kurucuları 1928 yılında yaptıkları toplantı da aldıkları kararla  şirketin Anonim olmasına karar vermiş ve şirketin kuruluş çalışmalarına başlamıştır. Yapılan çalışmalar neticesinde Edirne Milli Gazete’nin 30 Nisan 1929 tarihli nüshasının üçüncü sayfasında yayımlanan “Anonim Şekline Dair Zabıtname Sureti” başlıklı yazıda, 30 Haziran 1928 tarihinde Edirne sebze ve meyve konservecilik ortaklığının hissedarları Haziran’ın otuzuncu günü Cumartesi günü saat onda İktisat Vekaleti celilesini temsilen İstanbul mıntıkası şirketler komiseri Rasim Bey huzuru ile fevkalade olarak içtima etmiş ve ortaklardan Edirne mebusu Şakir Bey’in riyaseti altında celse küşat edilmiştir.” bilgisini vermektedir. Gazetenin aynı sayfasında “Türk Anonim Şirketi Esas Mukavelesi (sözleşmesi)” de yayımlanmıştır. Bu sözleşme’nin ikinci maddesinde şirketin kurucuları işbu mukavelenameye imza yetkili olan Edirne’de Rüstem Paşa hanında mukim tüccar ve müteahhit Yolageldili Kasım ve Edirne mebusu Şakir ve Faik Beylerle Belediye reisi esbakı İbrahim, Üsküfcü Hıdır mahallesinden Fikret Emin, Rüstem Paşa hanına mukim Mustafa Kasım, Yeniimaretli Mustafa Bey ve Efendiler, Şahabeddin Paşa mahallesinden Kazım, Murakıp İsmail ve Kara Ali, Pazarcılar Kahyası Refik, Hıdırağa mahallesinden Kazım, Tekke Ali Paşa Mahallesinden Hüsameddin ve müteahhit Mehmet Edip beylerle mütekait Recep, Kavalalı Ahmet, köseleci Ahmet Efendiler..”den oluştuğunu yazmaktadır. Sözleşmenin dördüncü maddesinde de şirketin unvanı “(Trakya Konserve Türk Anonim Şirketi) olacaktır.” İbaresi yer almaktadır. Belgenin beşinci maddesinde de; “Edirne Konserve fabrikasını alıp işletmek” amacıyla kurulduğu belirtilmektedir.

Yapılan bu çalışmalardan sonra hazırlanan belgeler Başbakanlığa sunulmuş ve konu Bakanlar Kurulunun 30.01.1929 tarihli toplantısında görüşülerek dönemin Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk ve Bakanlar Kurulu üyelerinin imzalarıyla şirketin kuruluşu tasdik edilmiştir. 

Ortaklığın adı kuruluşundan üç yıl sonra Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün imzasıyla adının “Trakya Konservecilik Türk Anonim Şirketi”ne dönüştürülmüştür.

Resmi Edirne Gazetesi 22 Eylül 1929 tarihli haberinde de konserve fabrikasının üretime geçtiği bilgisini okuyucularına vererek fabrikanın konserve üretimine başladığını bildirmektedir. Bir başka gazete haberinden de fabrikanın Edirne’de gıdasız çocuklar için açılan kampanyaya 200 konserve ile destek verdiğini öğreniyoruz.

Konserve fabrikasının faaliyetleri ile ilgili Edirne Postasında çıkan haberden öğrendiğimize göre, “…fabrikanın 1929 yılı üretim miktarının 150 bin kutu olacağıdır. Haberde bu rakama ulaşmak için şimdiden fabrika külliyatlı siparişler almıştır.” denilmektedir. Edirne’nin 1930 yılı ihracatı ile ilgili bilgilerin yer aldığı bilgileri de incelediğimizde Edirne şehrinden İstanbul’a ve diğer memleketlere yapılan ihracat verilerinin içinde 21.781 kilo konservenin ihraç edildiği ve toplam 12.534.-TL hasılat edildiği görülmektedir.

Şirket faaliyetleri ile ilgili ulaşabildiğimiz mahalli gazetelerden elde ettiğimiz bilgiler ışığında şirketin işlerinin 1931 yılına kadar düzenli gittiği görülmektedir. Edirne Postası Gazetesinin 6.04.1931 tarihli nüshasında çıkan “Konserveler[1] Şirketin Yeni Tedbirleri” başlıklı haberinde, “Trakya sebze ve meyve konservecilik Türk anonim şirketinin kurucuları bugünlerde toplanacaktır. Şiddetli kışlar olmaması yüzünden konserve istihlâkâtı (tüketimi) bu sene pek düşük olmuş ve bin netice hemen bütün konserve fabrikaları bütçelerini zararla kapanmak mecburiyetinde kalmıştır. Haber aldığımıza göre konserve şirketimiz umumi içtimai, en nefis ve leziz sebze ve meyve yetiştiren Edirne üretiminden yapılacak konserveler için diğer tüketim pazarları aranılmasını kararlaştıracaktır.” demektedir. Yine Edirne Posta Gazetesi’nin 28.05.1931 tarihli nüshasında yayımlanan “Pes Efendim Pes” başlıklı haberinde “…. konserve şirketi mebus Faik ve Şakir Beylerin himmetleriyle tesis olunmuştur. Ve hakikaten hükümet 20 bin lira gelecekte gelirinden kesilmek şartıyla vermiştir. 8 bin liralık hisse senedi satıldığı da doğru olduğu belirtilmiştir.

1.6.1931 tarihli yine aynı gazetenin “Konserve Hikayesi’nin İç Yüzü” başlıklı haberlerinden de fabrikanın kredi sorunları ve şirket senetlerinin satışı konularında sıkıntıların olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Edirne Postası Gazetesinin 27.04.1933 tarihli nüshasında yayımlanan “Konserve şirketi iflas etti.” başlıklı haberde de “… Edirne sebze ve meyve konserve şirketi hakkında alacaklılarından Ziraat Bankası ve Şeker Şirketi iflas kararı istemiş ve ahiren talep olunan bu kararın temyizce de tasdik kılındığı haber alınmıştır.” denmektedir. Tüm bu gelişmelerin ardından şirket alacaklarının istediği iflas kararı kesinleşmiştir.

Nitekim Cumhuriyet Gazetesinin 28.05.1933 tarihli nüshasında “Adli tasfiye ilanı” başlığıyla; “Edirne birinci icra memurluğundan; Edirne Trakya Konservecilik Türk Anonim Şirketi iflas etmiş ve iflasın 25.10.1932 tarihinde açılıp tasfiyenin adi şekilde yapılmasına karar verilmiştir.” şeklinde iflası yayımlanmıştır.

Geçen süre içinde kapalı kalan fabrika, kentin sebze ve meyve üretimini gerçekleştiren bahçe sahiplerini zora sokarken, kentin ekonomisini de zarara uğratmıştır. Bunu gören belediye 1954 yılında tekrar kentte bir konserve fabrikası kurmak için çalışmalar yürütmeye başlamıştır. Belediyenin bu çalışmaları 60’lı yıllara kadar sürmüş ancak başarılı olunamamıştır.

Büyük işgaller görmüş serhat kent Edirne çiftçisinin verimli topraklarında yetiştirdiği sebze ve meyvelerini kentin ekonomik hayatına kazandırmak için Cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan bu fabrikayı sürdürebilme başarısı gösterilememiştir. Bu fabrika bugüne kadar az kişi tarafından bilinmiştir. Bu konu ile ilgili yaptığım çalışmayı geniş hali ile yayımlamış olduğum ve aşağıda belirtilen kitapta bulabilirsiniz. 

 

Kapak Fotoğrafı: Öğr. Gör. Altay Bayatlı Arşivi

 

Ender Bilar – www.enderbilar.com

 

Not: Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.


Kaynak:

Bilar, Ender (2023) Tarih, Kültür - Sanat Kenti Edirne -2.- İstanbul: Hiperyayın No.1055, s.61-72

[1] Gazete de haber başlığında “Korservalar” şeklinde geçmektedir.